Overal ter wereld staan mens en dier met elkaar in relatie. Of je nou een hond als je beste vriend beschouwt, een koe ziet als moeder, of dat je een aap aanbidt als God; voor verscheidene mensen op de wereld zijn dieren deel van hun sociale leven.
Een wereld vol mens-dier relaties
De associatie dat een mens heeft met een dier verschilt sterk. Mens-dier relaties zijn veelal cultureel bepaald, al zijn er natuurlijk grote persoonlijke verschillen. Waarom gruwen veel Nederlanders bijvoorbeeld bij het idee een hond of kat te eten, maar heeft men over het algemeen weinig gevoel bij het bakken van een biefstuk? In India daarentegen is het voor veel Hindoes ondenkbaar om koeienvlees voorgeschoteld te krijgen. In Zuid Tanzania bleken veel van mijn Masai informanten tijdens een onderzoek dan weer kip en vis als zeer onsmakelijk, of zelfs oneetbaar, te beschouwen. Wat een bepaald dier voor jou betekent, is niet meteen voor iedereen ter wereld vanzelfsprekend.
“I have three mothers: the cow, the earth and the mother who gave birth to me.”
Wat is een huisdier?
Voor menig Nederlander is het binnenshuis houden van zogenaamde huisdieren en het buitenshuis houden van andere dieren de norm. Het begrip huisdier is echter geen eenduidig begrip. In India is een koe als huisdier zeker niet ondenkbaar. In stedelijke gebieden zijn er mensen die graag koeien willen houden, maar er de ruimte niet voor hebben. De koeien in de huiskamer stallen, is dan de beste oplossing en zorgt ook nog eens voor positiviteit in huis. De Hindoe God Krishna houdt erg van koeien en wanneer deze dieren voor zijn altaar in de woonkamer staan, stemt hem dit vrolijk en dat brengt geluk. Ook het klingelen van de bel om de nek van een koe zou de sfeer in het huis ten goede komen. Overdag laat men de koeien naar buiten en lopen ze over straat en s’ avonds keren ze terug om gemolken te worden.
Op zoek naar geluk
‘’Op blote voeten loop ik een rondje om de koe. De hete zandgrond brandt in mijn voetzolen en ik kijk strak naar beneden om koeienvlaaien te ontwijken. Bij de kont van de koe aangekomen wijst de koeienverzorger naar de staart en zegt: ”Put the tail in your face, it’s a blessing”. Ik pak gehoorzaam de staart en veeg ermee over mijn gezicht. Als ik neerkniel naast de koe kijk ik angstig naar de grote hoeven en het zwangere lichaam dat hoog boven me uittorent. Onder enthousiaste aanmoediging van de koeienverzorger, begin ik te kruipen. Ik moet bijna liggen om de buik van de koe niet te raken. Koeienpoep vermijden is niet langer prioriteit en terwijl ik mezelf zo snel mogelijk vooruitschuif, voel ik een zachte koeienvlaai onder mijn hand. Opgelucht krabbel ik op wanneer ik veilig onder de koe door ben en veeg de poep van mijn handen en rok. In mijn achterhoofd hoor ik mijn moeder die zou zeggen: ”geluk komt je niet aanwaaien’’.’ (2015, Roos de Boer, Kaushallaw Nathdware, India).
Tijdens mijn onderzoekje naar de moeder van de Hindoes, de moederkoe, oftewel Gaay Mata in Udaipur (India), bracht ik een bezoek aan de Nathdwara tempel waar baby Krishna woont. Bij de tempel verbleven meer dan 500 koeien. En daaronder bevond zich een wel zeer bijzondere koe: een afstammeling van de koe die oorspronkelijk bij Krishna hoorde. Krishna speelde fluit voor zijn koeien en de koeien zorgden voor hem. Rituelen uitgevoerd met deze speciale koe (zoals er onderdoor kruipen) zouden veel geluk brengen.
”Every living being deserves to eat.”
Verzorgen brengt geluk
Koeien worden in het Hindoeïme gezien als moeders van het volk, vanwege de producten die zij geven. Melk, boter en yoghurt als voedsel, urine als medicijn en mest als brandstof. Ook zouden er Goden in koeien leven. Het voeren en goed verzorgen van een koe brengt daarom geluk volgens veel Hindoes. Ook andere dieren als apen, slangen en ratten hebben een heilige status in het Hindoeïsme. Verder gaan veel Hindoes uit van het principe dat we goed moeten zorgen voor alles en iedereen op de wereld. ”Every living being deserves to eat”, zei een informant voor mijn onderzoek, die iedere dag een deel van zijn ontbijt aan straathonden voerde.
Gezelschap brengt geluk
Ook in Nederland is er een verband te vinden tussen dieren en menselijk geluk. Maar dan vanuit een ander perspectief. Zo worden huisdieren gehouden voor gezelschap. Een huisdier helpt voor sommige mensen tegen eenzaamheid of verdriet. Er zijn mensen die een dier beschouwen als hun kind of beste maatje. Ook worden dieren ingezet bij het begeleiden van mensen met verschillende handicaps of stoornissen. In 2013 is zelfs een speciale leerstoel in het leven geroepen met betrekking tot mens-dier relaties. Prof. dr. Enders-Slegers is in 2013 benoemd tot bijzonder hoogleraar Antrozoologie: Relatie mens-dier studies. Zo stelde zij dat het deskundig inzetten van dieren als dolfijnen, paarden en honden in de gezondheidszorg tot een beter gezondheid en groter welbevinden van mensen leidt.
Mens-dier relaties in de sociale wetenschap
In de sociale wetenschappen is er al een lange tijd discussie gaande met betrekking tot mens-dier relaties. Met name ten aanzien van de natuur-cultuur tegenstelling. In de 16e eeuw was de natuur met daarin dieren een apart domein waar mensen vanaf, of zelfs boven zouden staan (Mullin 1999, 203). Hiermee ontstond volgens verschillende wetenschappers de dominante gedachte waarbij, “man stood to animals as did heaven to earth, soul to body and culture to nature”, zoals Mullin (1999, 203) dit beschrijft in zijn boek. Deze grens tussen cultuur en natuur is tegenwoordig een zeer bediscussieerd onderwerp. Worden dieren gezien als persoon, als iemand met een persoonlijkheid, of als ‘natuur’? Wat houden deze begrippen in? Is een dier een object of een subject? Tim Ingold schrijft het volgende over de volgens hem vooral westerse kijk op dieren als ‘bezit’ of ‘product’:
“Many other people like hunters or pastoralists do not see a binary world of animals and society or nature and humanity. They approach the world as one environment in which humans and non-humans interact.”(Ingold 2011, 46).
“Man stood to animals as did heaven to earth, soul to body and culture to nature”
Dierenliefde
Toen ik tijdens mijn onderzoek in Tanzania aan mijn Masai of Sukuma informanten vertelde over mijn belevenissen in India, werd er altijd hard gelachen om het feit dat veel Hindoes geen koeienvlees eten. Of dat sommige mensen in India koeien houden in hun woonkamer. Deze herders in Tanzania vonden dat hilarisch en soms ronduit belachelijk. Vaak heb ik mij afgevraagd hoe mijn informanten uit India gereageerd zouden hebben op mijn verhalen over het drinken van koeienbloed voor je gezondheid en het feit dat veel Masai en Sukuma meer dan duizend koeien houden. Wat voor de ene mens zo gewoon is, is voor de ander onvoorstelbaar.
Echter, ondanks dat verschillen groot lijken, is de band tussen mens en dier vaak op veel vlakken vergelijkbaar. Bijvoorbeeld de liefde die een mens voor een dier kan voelen, of de band die men met een dier heeft. In India zei een man tegen me: “I have three mothers: the cow, the earth and the mother who gave birth to me.” Dit laat zien hoe belangrijk de koe in het leven van deze man is. In Nederland is de band tussen veel mensen en hun huisdieren ook zeer sterk. Zo praten mensen tegen hun hond, knuffelen ’s avonds met hun kat en ervaren groot verdriet wanneer het dier iets ergs overkomt. Een jongen van de jongen van 28 die in een stad was gaan studeren, vrij ver weg van zijn kudde koeien, vertelde mij ook over zijn band met zijn dieren:
”When I am at home I spend time with the cows in the evenings. They enjoy listening to me. I don’t know if they really listen or not, but they enjoy being there, licking my skin and chewing my clothes. While staying in town I miss them. I miss my sisters, my mum, the cows… With my mum and dad I at least talk on the phone, but with the cows I can’t, I can’t speak to them. People keep telling me they are sick, they get better… I just want to be there.”
Definiëren van mens-dier relaties
Relaties tussen mens en dier zijn uniek en het definiëren van deze relaties is vaak complex. Dieren kunnen deel zijn van je familie, een lekkernij op je bord of zelfs allebei tegelijk. Wat misschien wel het meest belangrijk is, is het geluk dat veel mensen putten uit de relatie met een dier. Of dit nou meer spiritueel is of gebaseerd op geloof, meer door de mogelijkheid je kinderen s’ avonds eten te kunnen geven, vanwege de dieren die je houdt, of simpelweg door een liefdevolle omhelzing met je beste dierenvriendje; over de wereld zijn er mens-dier relaties te vinden in velen vormen.
Literatuur:
Mullin, M.H. 1999. Mirrors and Windows: Sociocultural Studies of Human-Animal Relationships. In: Annual Review of Anthropology 28(1):201-224.
Ingold, T. 2011. The Perception of the Environment: Essays on livelihood, dwelling and skill. London and New York: Routledge.
