Ethnofiction. Wat is het eigenlijk? Iets exotisch of iets met fictie? Ik dook in dit Cultureel Antropologische begrip en ploos het voor je uit.
Toen de uitnodiging voor het bijwonen van de Middag van de Antropologie in Utrecht in mijn mailbox belandde, werd ik meteen getriggerd. Ethnofiction? Wat is dat? Het klinkt namelijk heel interessant. Als niet Antropoloog heb ik niet zoveel kennis van de verschillende Antropologische onderzoeksmethoden en ben meer ‘old-school’ geschoold met statistieken. Maar altijd opzoek naar nieuwe informatie, ging ik met mijn blocnote en pen naar Utrecht om Ethnofiction onder de loep te nemen.
Ethnofiction
Ethnofiction is een middel om Culturele Antropologische kennis over te brengen. Klassiek is de etnografie; een Antropologisch onderzoeksrapport waarbij een bevolkingsgroep in kaart wordt gebracht. Je gebruikt hiervoor, zoals dat in de wetenschap heet, een systematische methode die gekenmerkt wordt door bestudering van plaatselijke gedragingen. Daarmee maak je een analyse van de bevolkingsgroep die je onderzoekt.
Tegenwoordig worden er in de Antropologie diverse vormen van presenteren van onderzoek gebruikt. Onder meer theater, fotografie en documentaires behoren hiertoe. De – inmiddels traditionele – etnografische film beschrijft via een documentaire de cultuur en samenleving van een volk. Ethnofiction is daaruit voortgevloeid. Het grote verschil is dat ethnofiction fictie is. Het is een film zonder script en gaat uit van re-enactment: het naspelen of uitbeelden van gebeurtenissen. Acteurs en regisseur gaan samen opzoek naar wat zij willen vertellen; alles gebeurt in samenwerking en wordt ‘collabarative’ in de Antropologie genoemd.
Transfiction
Maar is het dan wel de werkelijkheid die je te zien krijgt? Met de film Transfiction van regisseur Johannes Sjöberg gaan we op onderzoek uit of feit en fictie eigenlijk niet versmelten. Transfiction geeft enerzijds een beeld van wat ethnofiction is en anderzijds vertelt het het verhaal van transgenders in São Paulo. De transgenders spelen een soort van zichzelf, maar zijn feitelijk fictieve karakters. De film verhaalt over de identiteit van transgenders in deze grote Braziliaanse stad en waar ze tegenaan lopen. Hun onzekerheden, discriminatie en soms genoodzaakt zijn tot prostitutie om te overleven.
Feit of fictie?
Aan het begin van de film wordt het begrip aan de acteurs uitgelegd. Daarmee krijg je als kijker ook de nodige kennis hoe deze Antropologische methode precies werkt. Daarna steekt het verhaal van wal. Terwijl ik de film bekijk, twijfel ik aan het wetenschappelijke gehalte hiervan. Want zie ik wel de werkelijkheid? Feit is dat je in tegenstelling tot de traditionele etnografische film scènes in beeld kunt brengen die je anders niet zult zien. Neem de scènes rond prostitutie uit Transfiction. Als die niet nagespeeld zouden worden, zou je deze informatie wegens schaamte of andere beperkingen niet meekrijgen. Ze zijn immers voortgevloeid uit de inbreng van de acteurs en geven daarmee een representatie van hun werkelijkheid.
Maar wie heeft met deze methode de autoriteit om de werkelijkheid te representeren? Er wordt immers geregisseerd en hoeveel inspraak hebben de spelers in dit proces? Deze twijfel geeft Martijn Oosterbaan, Associate Professor Culturele Antropologie van Universiteit Utrecht aan. ‘Deze methode is verbonden aan ethische discussies. Collaboratieve representatie heeft toch te maken met jouw werkelijkheid versus mijn werkelijkheid.’
Cristina Grasseni, de eerste die een PHD in Visuele Antropologie heeft gedaan – dankzij haar doorzettingsvermogen – eveneens Associate Professor Antropologie aan de Universiteit Utrecht, over dit onderwerp. ‘Ik hou toch van het idee van feit of fictie. Je kunt situaties laten zien die je anders niet kunt filmen als Antropoloog. Maar toch, in real life documentaires gebeuren er dingen, onverwachte dingen, die je bij ethnofiction niet tegenkomt.’
Tegenstrijdig
Als sociaal wetenschapper die academisch met cijfers en systematisch onderzoek is opgegroeid, heb ik mijn twijfels bij deze methode. Behalve dan dat het creatief is en kennis – enigszins gekleurd door de deelnemers – overdraagt. Tegelijkertijd hou ik ervan om verschillende perspectieven tegen het licht te houden. Je leert er namelijk wel van als toeschouwer. De acteurs willen immers een representatief beeld van, in dit geval, transgenders in Brazilië, laten zien. Zonder hen zou ik niet op de hoogte zijn van hun strubbelingen en nog in de waan zijn dat transgenders in Brazilië best wel geaccepteerd zijn. Het is een mooie manier om informatie van je informanten te krijgen. Je krijgt immers op een andere manier informatie los.
En dan komt de scepticus in mij weer naar boven: want ik krijg maar informatie van twee informanten, de twee hoofdrolspelers. En wil je als wetenschapper niet veel meer participanten bij je onderzoek betrekken, zodat je een representatieve theorie kunt vormen? Ik ben benieuwd wat jij vindt. En daarom hierbij de links naar wat etnografische films om je eigen mening hierover te vormen:
- Transfiction van Johannes Sjöberg: www.centreforscreenstudies.manchester.ac.uk/transfiction.htm
- Trailer Moi, un noir (1958) van Jean Rouch, geeft een reflectie van hoe we kunnen spelen met film.
- Mirror, mirror (2007) van Zemirah Moffrat, een traditionele entografische film. https://vimeo.com/17467784
Meer weten over Ethnofiction? Johannes Sjöberg legt het voor je op Youtube uit.
Met dank aan de Utrechtse Antropologie.
Afbeelding: PxHere
