Vorige week stond in het teken van het vrije woord. (Nou ja, meer de vrije tekening misschien). Wat mij opviel was de vanzelfsprekendheid waarmee we ervan uitgaan dat het vrije woord, vooral het geschreven woord betekent. Een tweede vanzelfsprekende koppeling was die tussen het vrije woord en beschaving.
Deze twee vanzelfsprekendheden wil ik hier onder de loep nemen. In de afgelopen 10 jaar heb ik heel wat mensen leren lezen en schrijven. Dit varieerde van mensen die wel het Arabisch of een Aziatisch schrift beheersten, tot mensen die nog nooit van hun leven een potlood of pen in hun handen hadden gehad. Als je niet kunt lezen of schrijven, heb je dan geen toegang tot beschaving; ben je dan onbeschaafd?
Een voor de hand liggende tegenwerping is dat er eeuwen lang schriftloze beschavingen hebben bestaan. Ook zonder geschreven woord kan er beschaving en vrijheid van meningsuiting bestaan. Een mooi voorbeeld hiervan is te vinden in het oude Luba koninkrijk. In dit rijk werden de oorsprongsverhalen verteld en beheerd door professionele verhalenvertellers. De vertellers maken gebruik van geheugenborden (lukasa) om ervoor te zorgen dat ze de ware overlevering kunnen vertellen. Het leuke is, dat er veel verschillende varianten bestaan van de ware oorsprongsverhalen. De vertellers kunnen de verhalen blijkbaar toch vertellen op een manier die het beste past bij hun eigen opvattingen over wat belangrijk is. Ook deze zeer gestructureerde mondelinge overlevering biedt dus ruimte voor vrijheid van meningsuiting.
“Als je niet kunt lezen of schrijven, heb je dan geen toegang tot beschaving; ben je dan onbeschaafd?”
Analfabetisme
Maar analfabeet zijn in een samenleving die wordt gedomineerd door het geschreven woord is wel iets anders. Dan heb je geen toegang tot een groot deel van de cultuur of beschaving van deze samenleving. Geen toegang tot informatie maakt (vrije) meningsvorming en uiting problematisch. Leren lezen opent dan een hele nieuwe wereld. Een van mijn leukste ervaringen met alfabetisering, was een moment dat een van mijn leerlingen stralend binnenkwam en vertelde dat hij de straatnaambordjes kon lezen!
In samenlevingen waarin het niet vanzelfsprekend is dat je kan lezen en schrijven, geeft deze vaardigheid ook status. In 1980/81 deed ik veldwerk in een dorpje in Botswana, midden in de Kalahari. In dit dorp woonde ook een groep Nama, die een taal met click-klanken spreken. Toen ik bezig was de taal te leren, had ik heel veel moeite met het uitspreken van deze klanken. Als ik aantekeningen maakte, vergat ik soms ook deze klanken te scrijven. Dit leverde mij nogal scherpe kritiek op van mijn assistente: ‘je schrijft net zo slecht als je praat: zonder //, /,# en !.’ Mijn gebrekkige schrijfvaardigheid deed duidelijk afbreuk aan mijn status in haar ogen.
De foto van de twee lezende mannen is genomen in ditzelfde dorp. De gelegenheid was de viering van Onafhankelijkheidsdag. De twee mannen behoren tot de belangrijkste en rijkste in het dorp. Ter gelegenheid van Onafhankelijkheidsdag hadden ze zich uiteraard in hun beste kleren gestoken. Ze stonden erop dat ik hen fotografeerde met een boek en tijdschrift in hun handen. Het geschreven woord was in die tijd op deze plaats zeer schaars. Het feit dat zij hierover konden beschikken, vormde een krachtig symbool voor hun status in het dorp. (Foto: Lokgwabe © Trudeke Vuijk).
