Vorige week was ik bezig met het voorbereiden van een studiedag over Religie in Afrika. Natuurlijk komt tijdens zo’n studiedag hekserij aan de orde. Toevallig las ik in diezelfde week in het Leidsch Dagblad een artikeltje over albino’s en rituele moorden: albino’s die weer slachtoffer waren geworden van dit ‘exces’. Ook in dagblad Trouw verscheen een lang artikel over het doden van albino’s ten behoeve van rituelen om succes te hebben bij de verkiezingen. Binnenkort worden in verschillende Afrikaanse landen verkiezingen gehouden. Vandaar de belangstelling van de pers.
Over hekserij in Afrika heb ik al eerder geschreven. Omdat het een onderwerp is dat in de westerse wereld steeds weer tamelijk ongenuanceerd in de actualiteit komt, vind ik het belangrijk om mijn antropologische visie op het verschijnsel hier tegenover te stellen.
Antropologische visie op hekserij
Hekserij kun je zien als een cultuur specifieke manifestatie van het vermogen van mensen om elkaar kwaad te doen. Een klassieke studie over hekserij is die van Evans Pritchard: Witchcraft, Oracles, and Magic among the Azande (1937). Zijn verklaring voor het verschijnsel is dat er op die manier een uitleg kan worden gegeven aan het onverklaarbare. Bijvoorbeeld: ik loop op een trottoir, struikel over een losse tegel en breek mijn been. Een natuurlijke verklaring geeft geen antwoord op de vraag waarom juist ik, op dat moment, struikel en mijn been breek. “Toeval” is geen afdoende verklaring; hekserij wel. In dit Afrikaanse ideeën stelsel moet er een persoon achter zitten, die mij kwaad wil doen.
Hekserij manifesteert zich in ziekte en tegenslag, maar is zelf een onzichtbare kracht. Hekserij is ook bij uitstek een antisociale activiteit. Een heks eet zijn slachtoffer en zorgt er daarmee voor dat de geest van deze persoon niet kan terugkeren naar de onzichtbare wereld van geesten en voorouders.
Succesvolle mensen worden vaak verdacht van hekserij. Het idee is dat hun succes niet uitsluitend aan natuurlijke factoren is te danken. Er moeten bovennatuurlijke krachten aan te pas zijn gekomen. Hekserij dus en dat gaat altijd ten koste van anderen, want de succesvolle politicus vergroot zijn macht door het ‘eten’ van een andere persoon.
Hekserij wordt gezien als iets zeer afkeurenswaardigs dat bestreden moet worden. Hiervoor zijn verschillende mogelijkheden. Traditionele genezers (zieners, mediums) spelen hierbij een belangrijke rol. Bij het stellen van een diagnose identificeren ze de oorzaak van iemands problemen, dus door wie iemand behekst wordt, zodat er tegenmaatregelen genomen kunnen worden.
In de koloniale tijd stelde de koloniale overheid zich gewoonlijk op het standpunt dat hekserij niet bestaat. Het vervolgen en straffen van heksen was daarom verboden. Dit leidde natuurlijk tot grote spanningen en ’illegale’ vervolging van heksen. Je kunt hekserij niet tegengaan door te ontkennen dat het bestaat. In zijn bovengenoemde werk haalt Evans Pritchard het commentaar van een van zijn informanten aan. De reactie van deze persoon op het ongeloof van Europeanen is: “Misschien worden er in hun land geen mensen vermoord door heksen, maar bij ons wel.”
In het bovengenoemde artikel in Trouw las ik dat de overheid van Tanzania alle traditionele genezers een beroepsverbod heeft opgelegd. Mij lijkt het verstandiger om juist van hun hulp gebruik te maken bij het opsporen van lieden die zich schuldig maken aan rituele moorden.
Afbeelding: An albinistic woman in a canoe, Benin, Africa, origineel van Ferdinand Reus op Wikimedia; Creative Commons licentie Attribution-ShareAlike 2.0 Generic.
