Afgelopen zaterdag keek ik op Canvas naar een programma over heksen en heksenkampen in Ghana. Over het programma zelf ben ik een beetje ambivalent. Het gaf een redelijk beeld van een bepaalde kant van hekserij, al moest er aan het slot toch weer zo nodig gesproken worden over het ‘uitbannen van bijgeloof’.
Waar ik vooral over viel, was de suggestie dat heksen uitsluitend (kwetsbare) vrouwen zijn. In de aankondiging van het programma in NRC stond: “Als er in Ghana iemand ziek wordt of plotseling sterft, geeft men de schuld vaak aan een vrouw, een heks.” Dit is een heel eenzijdig beeld, want ook – of misschien zelfs juist – de machtigen en rijken worden vaak gezien als heksen.
Wat houdt hekserij dan eigenlijk in? In grote delen van Afrika worden ziekte, dood en tegenslag geweten aan hekserij. Hekserij is een kracht die mensen, bewust of onbewust, gebruiken om hun medemensen te benadelen. Natuurlijke factoren spelen bij tegenslag wel een rol, maar zijn niet de ultieme oorzaak. Wanneer iemand bijvoorbeeld zakt voor een examen, dan zal hij best willen toegeven dat hij zich misschien beter had moeten voorbereiden. Maar zijn vrienden hadden zich ook niet goed voorbereid, en die zijn wel geslaagd. Dus moet er hekserij in het spel zijn.
“Heksen zijn bij uitstek asociale mensen; ze eten alleen en geven niets aan anderen.”
Wie zijn degenen die van hekserij worden beschuldigd? Dit zijn echt niet alleen (weerloze) vrouwen, zoals in de TV documentaire werd gesuggereerd. Heksen zijn bij uitstek asociale mensen; ze eten alleen en geven niets aan anderen. Heksen zijn aan de ene kant personen die jaloers zijn op het geluk van anderen, maar ook mensen die hun bezit, talenten of voorspoed niet willen delen met de gemeenschap, zijn heksen. De geslaagde zakenvrouw of man is net zo goed een heks als de uit hun dorp verjaagde vrouwen uit de genoemde documentaire. Het idee is, dat rijke zakenlieden (en machtige politici) alleen maar succesvol kunnen zijn door anderen te kort te doen. Ze zijn rijk en machtig geworden ten koste van anderen.
Beschuldigingen van hekserij hebben meestal maatschappelijke uitsluiting tot gevolg. Maar succesvolle mensen kunnen zich hiertegen op verschillende manieren teweer stellen. Patronage is er een van. Als je je succes gebruikt om familie en vrienden een baan te bezorgen, dan ben je immers niet echt asociaal. Ook publiekelijk aan liefdadigheid doen, is heel belangrijk. Het is dan duidelijk dat je je rijkdom wilt delen. Het feit dat je heel succesvol bent, is wel een teken dat je waarschijnlijk een heks bent. Maar dat kan door de vingers gezien worden, omdat je vrijgevig bent.
Als we dit Afrikaanse idee toepassen op de Westerse samenleving, dan zijn de onverantwoordelijke bankiers en bestuurders met megasalarissen het equivalent van de Afrikaanse zakenlui die niet aan liefdadigheid doen. Beide hebben de publieke opinie tegen, maar zijn te machtig om het dorp uitgejaagd te worden.
Afbeelding: Voorwerpen in een kantoor van een heksendokter in de wijk Langa van Kaapstad, Zuid-Afrika. Originelen van Adamina op Flickr, gepubliceerd onder Creative Commons licentie Attribution 2.0 Generic.
