Overal op de wereld wordt gegeten. Wat er wordt gegeten en hoe er gegeten wordt, kan echter sterk verschillen tussen landen of zelfs tussen regio’s. Wat eetbaar of niet eetbaar en smakelijk of niet smakelijk is, is cultureel bepaald. Net als de manier waarop gegeten wordt. Dat noemen we eetcultuur. Natuurlijk zijn er persoonlijke voorkeuren, maar die bevinden zich binnen die grotere sociale en culturele kaders. Eten is daarmee, als sociaal-cultureel fenomeen, een typisch antropologisch onderwerp dat we hier uitlichten.
Eten, een sociaal en cultureel fenomeen
Antropologen hebben altijd interesse gehad in en zich beziggehouden met voedsel en eten (Mintz en Du Bois 2002). Vooral sinds de jaren ’90 is het (antropologisch) onderzoek ernaar flink toegenomen. Claude Leví-Strauss, Mary Douglas en Edmund Leach worden gezien als invloedrijke wetenschappers in dit veld. Zij hebben belangrijke bijdragen geleverd over de culturele dimensie en de culturele inbedding van voedsel. De eerst twee deden dit in de jaren zestig, de laatste in de jaren tachtig. Leví-Strauss (1964, 1968) was een van de eersten die voedsel zag als een cultureel systeem. Dat betekent dat smaak cultureel bepaald en sociaal gecontroleerd is. Douglas was een van de eersten die schreef over de culturele en sociale inbedding van voedsel in ‘Purity and Danger’ (1966). Volgens haar wordt cultureel bepaald wat food en non-food is en zij toont aan dat taboes en eetcultuur een reflectie kunnen zijn van de sociale structuur van een cultuur.
Eten en ‘de ander’
Leach (1982) is, net als Douglas, van mening dat cultureel bepaald is wat food en non-food is. Volgens hem categoriseren mensen om sociale orde te creëren. Op deze manier maken zij een onderscheid tussen zichzelf en de ander, tussen ‘wij’ en ‘zij’. Lucy Long (2004) onderscheidt drie onderdelen waarin de ‘andersheid’ van voedsel bepaald wordt: exotic (exotisch), edible (eetbaar) en palatable (smakelijk). Leach merkt op dat het categoriseren van normaal en abnormaal leidt tot taboes. Deze taboes gaan bijna altijd over seks, naaktheid en, last but not least, over voedsel.
Doordat voedsel en eten cultureel bepaald is, is het een van de aspecten die ‘de ander’ zichtbaar maakt. Claude Fishler (1988) schreef dat voedsel een centraal element van onze identiteit is en dat ‘je bent wat je eet’. Jenny Molz (2007) gaat nog een stap verder en zegt dat mensen door middel van voedsel zelfs letterlijk in staat zijn de ander tot zich te nemen. Een specifieke cultuur kan dus ervaren worden door middel van het eten van bijbehorend voedsel en het meedoen aan culturele eetgewoontes, oftewel ‘foodways’ (Long 2004).
Slakken, cavia’s en stamppot
Sommige keukens zijn wereldberoemd, andere zijn minder bekend. Zo kent iedereen de pizza en pasta uit Italië, de paella uit Spanje, de escargots uit Frankrijk en de Bratwurst uit Duitsland, terwijl streekproducten uit diezelfde landen vaak minder bekend zijn. Er is tegenwoordig steeds meer aandacht voor voedsel en eetculturen. Vooral als het om toerisme gaat, is er veel aandacht voor de keukens van reisbestemmingen. Vaak worden als hoogtepunten de (voor Nederlanders) ‘exotische’ of ‘rare’ etenswaren aangehaald. Zo zijn de Franse escargots voor velen al een stapje te ver: slakken zijn vieze beesten en oneetbaar. Wat niet wil zeggen dat iedere Fransman met plezier elke avond slakken eet: smaak is weliswaar cultureel bepaald, maar blijft tegelijkertijd persoonlijk.
Ook het eten van cavia’s in Peru, leguanen in het Caribisch gebied en aap in het regenwoud is voor Nederlanders een ver-van-hun-bed-show. Dat is wel even wat anders dan kip, koe of varken. Om nog maar te spreken van de gefrituurde sprinkhanen of spinnen op stokjes, stierenballen of het beruchte Chinese ‘duizendjarige ei’. Eetculturen zijn echter veel complexer dan enkel deze ‘uitspringers’. De Nederlandse eetcultuur is bijvoorbeeld ook meer dan enkel stroopwafels en stamppot, maar daarover in een later artikel meer.
Eten met mes en vork, stokjes of met de handen
Zoals gezegd gaat eetcultuur niet alleen over wát je eet, maar ook onder meer over hoe je het klaarmaakt, bewaard, presenteert en hóe je het eet (Yoder 1972, Long 2004). Een specifieke eetcultuur omvat dus alle denkwijzen en gebruiken rondom voedsel. In Nederland zijn we, traditioneel gezien, gewend om met mes, vork en lepel te eten. Dat zien wij als normaal. In bepaalde sociale settingen is het zelfs gewoon dat er bij de maaltijd meerdere soorten messen, vorken en lepels aanwezig zijn.
Toch zien we dat met de komst van andere culturen in ons land, ook andere eetgewoontes overwaaien. Steeds meer mensen eten met stokjes als ze Aziatisch eten bijvoorbeeld. In een aantal Aziatische landen, zoals China, Japan, Korea en Vietnam, is dat een belangrijk onderdeel van de manier van eten, maar ook tussen deze landen bestaan verschillen als gaat om eten met stokjes.
Er zijn ook gebieden waar geen hulpmiddelen gebruikt worden om te eten. In een groot aantal landen, zoals in veel Afrikaanse landen, is het gebruikelijk om het eten met de handen te eten. In Ghana, bijvoorbeeld, eet men het eten met de rechterhand. Let wel: nooit met de linker, want die is onrein! En als je in Suriname roti met bestek probeert te eten, zal je raar aangekeken worden: dat eet je immers met de hand. Vieze handen? Dat hoort er nu eenmaal bij en die kun je wassen, is de gedachte.
Bronnen:
- Douglas, M. 1966. Purity and Danger. An analysis of the concepts of pollution and taboo. London: ARK.
- Fischler, C. 1988. Food, Self and Identity. Social Science Information 27: 275-293.
- Leach, E. 1982. Humanity and Animality. In Social Anthropology, 86-121. Glasgow: Fontana Paperbacks.
- Leví-Strauss, C. 1969. The Raw and the Cooked. New York: Harper and Row.
(Origineel 1964: ‘Le Cru et le cuit’) - – – – 1978. The Origin of Table Manners. New York: Harper and Row.
(Origineel, 1968: ‘L’Origine des manières de table’) - Long, L. ed. 2004. Culinary Tourism. Kentucky: The University Press of Kentucky.
- Mintz S. W. and C. M. Du Bois. 2002. The Anthropology of Food and Eating. Annual Review of Anthropology 31: 99-119.
- Molz, J. G. 2007. Eating Difference: The Cosmopolitan Mobilities of Culinary Tourism. Space and Culture, 10(1): 77-93.
- Yoder, D. 1972. Folk Cookery. In Folklore and Folklife: An Introduction, edited by Richard M. Dorson, 325-350. Chicago: University of Chicago Press.
Afbeelding: Eten van qurutob traditioneel met handen door Zlerman op Wikimedia. Met Creative Commons licentie Attribution-ShareAlike 3.0 Unported.
