In eerdere columns heb ik het al eens gehad over schriftloze samenlevingen; deze keer wil ik het hebben klokloze samenlevingen. Over klokken en over kaarten, oftewel over oriëntatie in tijd en ruimte. Ook deze keer vormen mijn belevenissen met mijn klas Eritrese jongens de aanleiding.
De jongens kunnen uiteraard klokkijken, maar op tijd op school zijn, is beslist geen vanzelfsprekendheid voor ze. In de klas oefenen we natuurlijk met de Nederlandse tijdsaanduidingen. De termen ‘kwart over’ en ‘kwart voor’ zijn voor nieuwelingen grote struikelblokken, om nog maar te zwijgen over onze merkwaardige gewoonte om ‘half twaalf’ te zeggen, als we bedoelen dat het nog een half uur duurt voor het twaalf uur is. Het oefenen met de Nederlandse termen, geeft mij dan ook weer de gelegenheid om te praten over het op tijd komen en waar de eventuele culturele verschillen de precies in zitten.
Maar de echte eyeopener rond dit onderwerp kwam bij een andere gelegenheid. Dat gebeurde toen we bezig waren met de kaart van Nederland. Ik was bezig te bespreken wat er ten noorden, ten oosten, ten westen en ten zuiden van Nederland te vinden is, toen een van de jongens een vraag stelde waar ik eerst niets van begreep.
Zon
Hij wees naar buiten en had het over de zon. Mijn eerste reactie was, ‘ja, de zon schijnt, het is lekker weer, maar daar hebben we het nu niet over.’ Daar ging het hem echter niet om. Na nog enig heen en weer praten met handen en voeten, snapte ik het opeens. Hij wilde weten waar de zon opkwam. De begrippen ‘oost’ en ‘west’ hadden voor hem geen betekenis zonder de beweging van de zon erbij te betrekken. Hij wilde ook weten waar de Noordzee zich bevond ten opzichte van ons klaslokaal. Voor mij is de kompasroos toch vooral een aanduiding van ‘boven’, ‘onder’ , ‘links’ en ‘rechts’ op een platte kaart en ik heb meestal geen flauwe notie waar ‘oost’ of ‘west’ zich in de fysieke wereld bevinden. Met vereende krachten hebben we toen uitgepuzzeld aan welke kanten van ons lokaal de zon opgaat en ondergaat en dus ook welke kant je op moet om bij de Noordzee te komen of in België.
Afspraken in Kongo
Dit voorval riep bij mij onmiddellijk een associatie op, met de manier waarop ik in Kongo afspraken over tijdstippen maakte met mensen. Toen ik in de beginperiode van mijn veldwerk aan iemand vroeg hoe laat we elkaar de volgende dag zouden treffen, wees hij naar een plek aan de hemel. We hadden alle twee een horloge om, dus ik was er helemaal niet op voorbereidt om in dit gebaar een tijdsaanduiding te zien.
Uiteindelijk begreep ik dat we een afspraak hadden om elkaar ‘ergens halverwege de middag’ te ontmoeten. Zo’n afspraak is veel minder nauwkeurig dan ‘vier uur’ of ‘kwart over vier’, maar in een klokloze samenleving zijn die precieze aanduidingen helemaal niet zo belangrijk. Het is normaal om eerst af te maken waar je mee bezig bent en dan aan het volgende te beginnen. Het is niet nodig om een klusje waar je nog niet mee klaar bent opzij te leggen om op tijd op je afspraak te zijn.
Abrupte pauzes
Onze gewoonte om alles ‘op tijd’ te doen, is dan ook een bron van misverstanden en irritatie in de interactie met mensen uit samenlevingen waarin de klok niet zo dominant is. Dat geldt ook voor mijn Eritrese leerlingen. Ze weten weliswaar dat ze op tijd moeten komen en op welke tijden de pauzes zijn, maar je er ook aan houden, blijft lastig voor ze. Dit geldt niet alleen voor op tijd in de les zijn na de pauze, maar evengoed voor het abrupt stoppen met de les, omdat het tijd is voor de pauze. Ze vinden het raar om een oefening niet af te maken, omdat het tijd is om te pauzeren.
Bij ons geldt ook de norm, dat je hoort af te maken waar je aan begonnen bent. Maar als er gekozen moet worden tussen de normen ‘afmaken waaraan je begonnen bent’ en ‘op tijd komen’, komen er toch weer cultuur gebonden verschillen aan het licht.
Afbeelding: Pixabay.
