Verslaggeving van oorlog en conflict

Andere culturen en wat zich ver weg afspeelt dichterbij halen; we doen het online, ’s morgens met een krantje bij het ontbijt, of ’s avonds tijdens het nieuwsuur. We zijn ondertussen gewend aan beelden van conflict en leed dat elders plaatsvindt. Ter plekke worden actiemomenten van deze gebeurtenissen direct op camera vastgelegd om ze de wereld in te brengen, maar hoe zinvol is dat? Worden we nog geraakt door beelden van vluchtelingen, of slaan we de krant neer en beginnen we aan onze dag? Conflictverslaggeving is complex en verschillende partijen hebben hierin een aandeel.

De fotograaf en de gefotografeerde

Er zijn nog maar weinig oorlogs- en conflictverslaggevers. Het beroep is ontzettend gevaarlijk, en tegen welke prijs? Naast dat de reizen vaak uit eigen zak betaald worden en de verzekering ontzettend duur is, is het ook de vraag of het materiaal oplevert dat het publiek wil zien en te zien krijgt. Welk verhaal de reporter ook wil vertellen, er spelen een groot aantal (ethische) factoren een rol in de beelden die wij te zien krijgen.

Ethiek
Een groot deel van die rol ligt ten eerste bij de fotograaf: wat legt die vast? Fotografen moeten er een bepaalde ethiek op nahouden en zich afvragen hoe ver zij gaan voor een foto. De personen die zij vastleggen zijn ontzettend kwetsbaar door de situatie waarin ze zich bevinden. Mag je hun privacy schenden om hun verhaal te delen met de wereld? De norm lijkt scheef verdeeld te zijn over hoe dichtbij een fotograaf komt als het gaat om de bevolkingsgroep. Hoe dichterbij huis een situatie is, hoe verder de fotograaf van de gefotografeerde af staat. Hoe verder van ons bed een bepaalde situatie, hoe meer er wordt ingezoomd op het leed van de slachtoffers.

Onbevreesd
Je moet onverschrokken zijn als oorlogsfotograaf. Naast het willen vertellen van verhalen die anders niet gehoord worden, kennen deze verhalen ook een bepaalde sensatiedrang. De betaalde verslaggever gaat van het ene gebied naar het andere om daar de situatie vast te leggen, waardoor valt te bediscussiëren dat het leed van anderen geëxploiteerd wordt. Hun korte trips laten het niet toe om al te veel gelaagdheid en context te bieden voor hun foto’s, waardoor het de vraag is of het zinvol is om op pad te gaan.

Recht doen aan leed
Toch laten de slachtoffers van oorlog en conflict het fotografen vaak toe om hun situatie vast te leggen. Het lijkt hen het idee te geven dat het niet aan de wereld voorbijgaat wat er met hen gebeurt. Hun misstanden worden aan het licht gebracht en de foto’s moeten voor een globaal besef van deze mensenrechtenloze situaties zorgen. Doordat de situaties worden vastgelegd op beeld en gedeeld met de wereld, erkennen we het leed dat mensen wordt aangedaan. Er is een selecte groep mensen die het als hun roeping ziet om een stem te geven aan mensen die anders niet gehoord worden en hun verhaal te delen met de wereld.


De media

Nadat de foto’s geschoten zijn, ligt het bij de media welke de wereld in gaan en hoe deze gepresenteerd worden. Kranten willen laten zien wat er elders in de wereld gebeurt, maar moeten de afweging maken hoe ze dit willen brengen en wat ze tonen om de boodschap over te brengen. De functie van een oorlogsfoto is provoceren, een spiegel voorhouden en de staat van veiligheid aan de kaak stellen. Hoe bereik je dat doel?

Esthetiek en manipulatie
Media worden ervan beschuldigd te veel na te denken over wat de lezer zal vinden en daardoor niet de foto’s te publiceren die echt de gruwelen weergeven. Soms komt er zelfs een romantische laag over de weergave van een conflict te liggen. De New York Times publiceert oorlogsfoto’s bijvoorbeeld in eenzelfde soort format als een modeshoot of poëtische schilderijen. Door esthetiek een rol te laten spelen in de weergave, treedt er een verdovend effect op en komt de boodschap minder over. Gaat een mooie foto wel samen met horror? Of worden beelden mooier gemaakt dan de werkelijkheid is? De compositie en kleurcontrasten kunnen worden gemanipuleerd. Hoe ver mag dat gaan?

Als beelden zo maakbaar zijn, zijn ze dan nog wel te vertrouwen? De fotograaf wordt in zekere zin ook gemanipuleerd door de opdracht van waaruit hij werkt. Zo speelt de agenda van de media een grote rol in wat wij te zien krijgen. Bovendien is het de vraag of de complexe werkelijkheid wel uit te drukken is in enkele beelden, die doordrongen kunnen zijn van propaganda.

De lezer

Als de beelden shockeren en emoties oproepen, kunnen we ons menselijk en gevoelig opstellen tegenover de ander die ver weg van ons leeft en in actie komen vanuit dit gevoel. Maar we krijgen regelmatig eenzelfde soort beeld voorgeschoteld, zoals dat van Afrikanen als slachtoffers. Dit is een beeldtaal die media en fotografen zich zo eigen gemaakt hebben, maar door gebruik te blijven maken van deze clichés worden vooroordelen steeds maar weer bevestigd.

Daarbij zijn we die indrukken zo gewend, dat ze ons niet meer raken. We worden als lezer bedolven onder oorlogsbeelden, dat we er haast immuun voor worden. Beelden die direct gruwelijkheid laten zien, zijn een krachtiger middel om ons te raken. Maar ook als die te vaak worden ingezet, worden we zelfs afgestompt voor de meest afschuwelijke indrukken. Bovendien zitten veel mensen niet te wachten op deze nare beelden en de media houden hier rekening mee. Veel fotografen vinden echter dat de krantenlezer bij zijn ontbijt best mag lezen wat zich werkelijk afspeelt in de wereld, ook als dit onsmakelijk is.

Bronnen:

http://www.documentairenet.nl/review/de-dilemmas-van-oorlogsfotografen/
http://tonhendriks.nl
http://nos.nl/op3/artikel/2135808-drie-oorlogsfotografen-over-hun-soms-levensgevaarlijke-werk.html

Foto: Christian Frei Switzerland op Flickr, met Creative Commons licentie Attribution-ShareAlike 2.0 Generic.

Inge van Rijswijk
Inge heeft van nature een interesse in de culturele mens. Voor haar bachelor Culturele Antropologie & Ontwikkelingssociologie studeerde ze een half jaar in Mexico en deed onderzoek in Ghana. De master Visual Anthropology heeft ze afgerond aan de universiteit van Manchester. Werken van haar hand zijn te vinden op www.ingevanrijswijk.com.