Veroorzaken mobiele telefoons een sociale en culturele revolutie in Afrika? Het gebruik van mobiele telefoons maakt in veel landen in Afrika een explosieve groei door. Op verschillende bijeenkomsten waar ik recent was, werd dat weer eens duidelijk gemaakt. Zo was op de Afrika dag van de FMS een van de hoofdsprekers Mo Ibrahim. Hij is een van de rijkste mensen in Afrika en oprichter van CELTEL, een telecombedrijf dat in 2005 al 24 miljoen abonnees had in 14 landen in Afrika. Ook een recent seminar van het Afrika Studiecentrum in Leiden had de groei van mobiele telefonie in Afrika als onderwerp.
Wanneer het onderwerp ‘mobiele telefoons’ ter sprake komt, speelt vaak een – onuitgesproken – aanname op de achtergrond mee, dat snelle communicatie over grote afstanden een compleet nieuw fenomeen is in Afrika. Maar klopt dat wel? En is de mobiele telefoon verantwoordelijk voor grote veranderingen in Afrikaanse samenlevingen? Waarschijnlijk wel, maar ik wil hier toch een paar kanttekeningen bij maken.
In 1986 was ik voor onderzoek in Zaïre. Communicatie met de omringende wereld en het gebied waar ik mijn veldwerk deed, was uitermate moeizaam. Weliswaar hadden veel mensen een draagbare radio, maar helaas, batterijen waren zelden te koop. Voor nieuws waren de mensen hier aangewezen op post die werd aangevoerd door handelaren die incidenteel het gebied aandeden, of op mondelinge berichten of briefjes van mensen die op familiebezoek kwamen. Dergelijke berichten waren meestal weken onderweg.
Op een gegeven moment werd ik onderweg aangesproken door een paar mensen die belangrijk nieuws met me wilden delen. Wat was er aan de hand? Het vliegtuig waarin president Samora Machel van een bespreking in Lusaka terugvloog naar Mozambique, was neergestort in Zuid Afrika en de president was omgekomen. Hoe was het mogelijk dat men dat zo snel, nog dezelfde dag, al wist? Ook in dit pré-telecom tijdperk was snelle berichtgeving kennelijk mogelijk.
Toen ik daarnaar vroeg, kwamen verschillende manieren om informatie door te geven ter sprake. ‘Radio trottoir’ werd genoemd, maar dat werd door mijn gespreksgenoten toch vooral gezien als een manier waarop mensen in grote steden aan informatie kwamen. Tussen mijn informanten ontspon zich een levendige discussie over de voor- en nadelen van sprekende trommels ten opzichte van moderne communicatiemiddelen. Met sprekende trommels werden, lang voor de telefoon was uitgevonden, berichten snel en accuraat over lange afstanden doorgegeven. Wat men vooral een nadeel vond, was het gebrek aan privacy bij deze manier van communiceren.
Op het bovengenoemde ASC-seminar kwam onder andere ter sprake dat mobiele telefoons weliswaar zorgen voor een verkleining van afstand en tijd, maar dat het nog maar de vraag is of dit ook veranderingen in de aard en inhoud van de onderlinge relaties met zich meebrengt. Hadden in het verleden de uitvinding van de semafoor of de ontwikkeling van posterijen niet voor soortgelijke technologische revoluties gezorgd zonder dat er iets wezenlijks veranderde aan de sociale relaties?
Of dat laatste waar is, is voor mij vooralsnog een onbeantwoorde vraag.
Afbeelding van OpenClipart-Vectors via Pixabay
