Over grenzen kijken en de wereld dichterbij halen, laat dat maar aan antropologen over. Culturele of sociale antropologie is een vergelijkende studie van de verschillende culturen en culturele gebruiken, waar ook ter wereld. Door overeenkomsten en verschillen in beeld te brengen, leren we niet alleen over hoe anderen het leven invullen, maar houden we onze eigen samenleving een spiegel voor. Tegelijkertijd leren we dat er geen standaard bestaat. Eén subdivisie die daar een draai aan geeft, is visuele antropologie.
Deze tak van de sport richt zich op visuele weergaven van culturen en culturele gebruiken. De focus ligt enerzijds op de studie van materiële en visuele uitingen van cultuur, zoals museumstukken, kunst, schilderingen en hiëroglyfen en uiterlijk vertoon. Anderzijds produceert deze divisie van de antropologie films en foto’s als methode om informatie te winnen en als presentatievorm van de bevindingen.
Wie toont wat?
Een visueel antropoloog is zich bewust van de rol van de camera. Sinds het begin van deze specialisatie zijn er debatten over hoe objectief de camera zaken weergeeft. Aan de ene kant kan je stellen dat de camera simpelweg opneemt wat zich afspeelt, maar aan de andere kant biedt de camera een afgebakend beeld en is het enorm bepalend wie de camera hanteert en waar deze op gericht wordt. Wat wel en niet in beeld komt, is afhankelijk van de persoon achter het apparaat.
Persoonlijk heeft de omgang met een camera – en het afwegen wat je wel en niet laat zien – mij geleerd dat dit principe ook van toepassing is op literaire en op het eerste oog objectieve beschrijvingen van resultaten van het veldwerk. De schrijvende antropoloog bepaalt wat de pen schrijft en met welke woorden hij/zij de cultuur en personen framet. In mijn ogen is elk werk in die zin subjectief.
Katalysator
De camera biedt echter naast een andere vorm van weergeven, verrijkende mogelijkheden wat betreft het verkrijgen van informatie. Hoe mensen reageren op de camera die op hen gericht is, zegt enorm veel. Daarmee wordt het een katalysator die informatie opwekt die achter de schermen niet ter sprake zou zijn gekomen. Bovendien kan een camera momenten vastleggen die enorm lastig zijn om in woorden uit te drukken: blikken die mensen uitwisselen, emotie, het verstrijken van tijd.
Creatieve weergave
Bovendien maken deze alternatieve weergaven de data en bevindingen ook meer toegankelijk voor niet-academisch publiek. Naast film, zijn er ook andere vormen van het presenteren van antropologische bevindingen dan in een literair verslag. Denk bijvoorbeeld aan foto-essays, of aan romans. Zo heeft antropoloog Paul Stoller The Sorcerer’s Burden geschreven, een fictieve roman over een man die tot het Songhay volk in Niger behoort. De gebeurtenissen in dit verhaal zijn gebaseerd op de kennis en ervaring die Stoller heeft opgedaan over dit volk gedurende 35 jaar en vormen daarmee veel kennis, en gelijktijdig een behapbare representatie van deze cultuur.
Sensorische antropologie
Maar visuele antropologie is meer. De naam is ietwat misleidend, want het richt zich niet alleen op kijken als waarneming. Het is de studie van de sensorische manier van het zijn in de wereld. Wij, visuele antropologen, stellen ons de vraag hoe verschillende culturen de wereld zien. Maar de vraag zou ook kunnen zijn: hoe horen verschillende mensen de wereld? Waar voor ons kijken een belangrijk zintuig is, zijn andere culturen overwegend afhankelijk van andere zintuigen om zich te navigeren in hun leefwereld. Zo heeft Steven Feld geluidsopnames gemaakt in de Bosavi regenwouden in Papua Nieuw-Guinea. Deze kunnen veel beter dan beelden of woorden weergeven hoe de Kaluli, de mensen die daar wonen, zich navigeren in een omgeving waar het zicht veelal ontnomen wordt. En hoe hun communicatie in relatie staat tot de geluiden om hen heen.
Visuele antropologie daagt uit om academische kennis op controversiële manieren over te brengen, waardoor het toegankelijker wordt. Het kan een algeheel totaalbeeld scheppen, waar woorden tekort schieten, door de verschillende zintuiglijke waarnemingen samen te voegen.
Foto: Flickr – Derek E-Jay met Creative Commons licentie Attribution-NoDerivs 2.0 Generic.
